Utopija, mesto kojeg nema je sinonim za idealno stanje društvene zajednice gde se ispunjavaju večne čovekove težnje prema dobru, pravdi i blagostanju. Ona nije puka fantazija i beg od realnosti, već je kritika realnosti i podsticaj zahtevima za društvenom promenom. Osnovna preokupacija utopije je stvaranje nove zajednice ljudi u kojoj će svi biti zadovoljni i srećni. Ova ideja se provlači kroz sve utopijske vizije, od Platona (Država) do naučne fantastike, utemeljena na postojanju ,idealnog grada“ kao savršene ljudske zajednice.
Ogroman tehnološki razvoj, pogotovo od devetnaestog veka, podstakao je ideje o mogućnosti nastanka utopijskog raja na zemlji. Formirao se novi književni žanr u okviru koga su nastala utopijska dela zasnovana na veri u nauku i tehniku. Nastala je naučna fantastika. Ona je specifičan žanr koja crpi inspiraciju iz nauke i filozofije te neretko govori o stvarnom svetu i sadašnjem vremenu iza kulisa izmišljenog sveta. Ideje koje nastaju u njoj predstavljaju smisao neprekidnog razvijanja kritičke misli značajne za politički i kulturni život savremenog društva.
U tom periodu nastanka ovog književnog žanra bio je prisutan izrazit naučno-tehnički optimizam, gde se ističu dela Žila Verna. Ona su popularizovala nauku dok su zanemarivala prikaz društvenih odnosa i promene u ljudima.
Nešto kasnije pojavio se Herbert Džordž Vels koji je nauku koristio kao sredstvo za prikazivanje fantastičnih vizija budućnosti. U njegovom opusu prepliću se utopijske i antiutopijske vizije i to kao posledice različitog stava autora prema nauci. Antiutopijske crte pojavljuju se u funkciji razaranja lažne građanske idile. Zaslužan je za obradu velikog broj tema i danas aktuelnih u naučnoj fantastici poput: grad pod kupolama, četvrta dimenzija, putovanje kroz vreme, susreti sa vanzemaljskim bićima, drugačiji biološki svetovi itd.
,,Vremeplov“ Herberta Džordža Velsa je čuveni naučno-fantastični roman koji govori o distopijskoj budućnosti ljudske rase. Fokusira se na različite društvene i ekonomske faktore koji se tumače u izmišljenom kontekstu. On je protivnik kapitalizma i raslojavanja društvenih klasa, te predstavlja svoj roman kao odgovor na zamke postojećeg društvenog poretka.
Izdanje ovog dela prvi put je objavljeno 1895. godine. Autorova kritika se bazira na činjenici da tadašnje društvo ne prihvata principe humanosti i jednakosti zbog otvorene eksploatacije ljudskog rada. Knjiga se može smatrati interpretacijom teorije socijalnog darvinizma, prema kojoj ljudi imaju tendenciju da devoluiraju. Dok se raspravlja o ljudskoj jednakosti, pisac povezuje vremensku mašinu sa istorijskom mašinom kako bi uveo simbole društvene i ekonomske degradacije svetske zajednice.
Podela ljudi u romanu ima utopijski i distopijski (antiutopijski) karakter, odražavajući neprekidnu klasnu borbu u toku istorije. Svet predstavljen u romanu je pun pristrasnosti i kontradiktornosti. Prikazan je utopijski svet Eloija i nasuprot njima distopijski svet podzemlja gde obitavaju Morloci. Putnik kroz vreme, glavni junak romana, duboko prodire u osobenosti životnog stila obe kulture da bi definisao njihove prednosti i mane. Roman otkriva političku i ekonomsku pozadinu njihove društvene konstrukcije i sugeriše da će radnička klasa postati posebna vrsta i biti proterana iz vidokruga pod zemlju.
Ovo je primer antiutopijskog realizma, gde se klasni sukobi viktorijanskog doba produbljuju do te mere da poprimaju biološki karakter, pošto je čovečanstvo podeljeno u dve vrste. Ova duboko pesimistička vizija budućnosti oslikava strahove nad realnošću klasnih odnosa iz 19. veka.
Uz optimistički stav prema nauci kao pokretaču ljudskog napretka javlja se i pesimistički, prvenstveno kod humanističke inteligencije, koja smatra da tehnika guši individualnost i originalnost te stvara komformizam, da postaje sredstvo kontrole i dominacije kao osnovne logike profita i ekonomske ekspanzije. U ovakvim okolnostima književnost pa i sama naučna fantastika počinje da se bavi mogućim nepovoljnim posledicama tehnološkog napretka.
Razmatranjem daljih tokova razvoja tehnologije, izražava se bojazan od društva dehumanizovanog mehanizacijom, zatim od mogućnosti apsolutne kontrole i manipulacije ljudima, kao i strah pred mogućnošću totalnog uništenja u nuklearnom ratu itd. Pojavljuje se i problem odnosa čoveka prema samom sebi. To obuhvata analizu ljudske prirode koja je biološki i društveno uslovljavana te se javlja opasnost od degeneracije ljudskog roda, prvenstveno zbog njegove težnje ka lagodnom životu.
Dakle, zajednička karakteristika utopije i naučne fantastike je prevladavanje realnosti. Utopijska čežnja javlja se u trenucima krize, kada život pojedinca i zajednice postane neizdrživ. Težnja za promenom formuliše se u zahtev za izmenom društvenog uređenja, prvenstveno kao borba protiv totalitarnih tendencija koje se u društvu javljaju.
Naučna fantastika je projekcija budućnosti ali pre svega kroz ispitivanje sadašnjosti. Proučavajući vlastito doba iz te udaljene perspektive i probleme koje nosi, može se na ovaj način jasnije sagledati i time bolje razumeti.
Borivoj Vujić
