Građevinski planovi u Subotici za vreme Drugog svetskog rata

Kratkotrajni aprilski rat 1941. godine i okupacija, samo su na kratko zaustavili graditeljske aktivnosti i planove u Subotici. Već iste godine u tehničko odeljenje gradske uprave počeli su da stižu zahtevi za izdavanje građevinskih dozvola.

Osim stanova, planirane su javne zgrade, spomenici, turistički i sportski objekti… Nešto od toga je ostvareno, ali je većina ostala samo na papiru.

Uvid u arhivsku građu, preciznije fond 60, tehničko odeljenje (műszaki osztály), iz vremena mađarske uprave 1941–1944. godine, otkriva planove budućih građevinskih poduhvata, od kojih su neki ostvareni, a neki ne. Oni koji su bili spremni, ali ih je zaustavio razvoj ratne situacije, daju vidljivu sliku o tome kako su neke gradske tačke mogle da izgledaju, jer je za njih već postojala projektna dokumentacija.

Šta bi bilo da smo propustili rat ili da je on imao drugačiji ishod, to spada u domen teorija „šta bi bilo kad bi bilo“. Ipak, planovi iz prethodnih epoha zanimljivi su jer čine svojevrsnu alternativnu istoriju razvoja grada Subotice.

IZGRADNJA ZA VREME RATA

Namera novih vlasti da zauzete teritorije uključi u svoj državno-pravni sistem, iskazana je i izgradnjom nekoliko javnih objekata, kao i podizanjem stanova za socijalno ugrožene. Tokom ratnih godina izgrađeno je više porodičnih kuća, poslovnih prostora i pogona, od strane onih koji su imali hrabrosti da zidaju u tako nesigurna vremena.

U Prvomajskoj ulici

Godine 1941, dok su frontovi još bili daleko i dok se verovalo da se rat neće voditi do potpunog uništenja, mnogi su rezonovali da kraj neprijateljstava može biti sličan onom prethodnom, 1918. godine. Stoga su se građevinske investicije u Subotici desile u prve dve godine okupacije. Nakon toga je bilo sve više onih koji su realno sagledavali razvijanje ratne situacije, da bi 1944. godina protekla u strepnji od vazdušne opasnosti i razaranja, što se na koncu i desilo tog poznog leta.

OSTVARENI PROJEKTI 1941–1944.

Najpre se pristupilo popravci zgrada i infrastrukture oštećene tokom ratnih operacija aprila 1941. godine.

Železnička stanica – Jugoslovenska vojska je u povlačenju digla u vazduh podvožnjak i oštetila neka železnička postrojenja u nameri da uspori napredovanje neprijatelja. Najhitniji zadatak nove vlasti bila je popravka ovog strateški važnog železničkog prelaza, nakon čega je urađena velika obnova cele stanice. Planove potpisuje inženjer gradnje Baltazar Dulić iz železničkog odeljenja, posle rata jedan od najaktivnijih subotičkih graditelja.

Radovi su obuhvatili spoljašnjost, enterijer, raspored prostorija, proširenje ulaza na perone, a stanična zgrada je na svojim bokovima dobila spratne anekse. Pored toga, izgrađen je novi vodotoranj na mesto srušenog. Kamena vaza sa česmom, koja i danas zaokružuje prostor ispred stanice, postavljena je tom prilikom.

Sokolski dom – Pri ulasku mađarske vojske u grad, otvorena je vatra na Sokolski dom. Civilna vlast je ubrzo shvatila da je ova zgrada veoma vredna te je stoga izvršila određene popravke i nove zahvate na njoj.

Zdanje je tih godina dobilo sličnu namenu kao i pre rata. Najpre je to Szabadka Magyar erő és művelődés háza (Dom mađarske snage i kulture), a potom Levente otthon (Dom mađarske omladinske poluvojne organizacije).

Iz tog vremena je ostala fotografija na kojoj se vidi da je tada sazidana velika terasa u nivou glavnog ulaza.

Ona nije potrajala jer je na tom mestu ubrzo osvanulo široko stepenište koje je i danas tu. Od radova koji su završeni unutar objekta, najznačajnije je preuređenje sportske dvorane u veliku bioskopsku salu, koja će posle rata dobiti ime Jadran.

Stambene zgrade – Investitori najamne trospratnice na uglu današnje ulice Maksima Gorkog i Trga Lazara Nešića, bili su banka i penzioni fond. Za razliku od te, stilski nedovoljno definisane građevine, inženjer Lajoš Dajč bio je potpuno posvećen Moderni kada je 1942. godine za Franju Vidakovića projektovao zgradu sa četiri stana na uglu Obilićeve i Cara Lazara (Miloša Obilića 22).

Iste godine uz Palićki put, posle Prve kasarne, podignuto je tipsko naselje porodičnih kuća u okviru programa ONCSA (Nacionalni fond za porodice sa puno dece).

Drugi javni objekti – Izgradnji čiju potrebu je iziskivao rat, pripadaju vatrogasni bazeni koji su trebali da posluže kao tankovi za vodu vatrogascima, u slučaju bombardovanja iz vazduha i velikih vatrenih stihija.

Skica za hotel na Paliću 1942. godine

Na kraju treba pomenuti i radove na doterivanju banje Palić (toaleti, pijaca, blatno kupatilo…). U planu je bio i jedan moderan hotel na jezeru, ali do ostvarenja nije došlo. Za razliku od hotela, o čijem mogućem izgledu do danas svedoči samo jedan crtež-razglednica, u arhivskom fondu br. 60 Istorijskog arhiva Subotica, sačuvano je više projektnih dokumentacija neostvarenih objekata.

NEOSTVARENI PLANOVI

Pored planova za gradnju i prepravke raznih stambenih, privrednih i javnih objekata, gradska uprava je 1943. godine raspisala konkurs za urbanističko uređenje grada. Tom prilikom je stiglo više radova, od kojih su izabrana tri koja će biti nagrađena. Nažalost, oni nisu sačuvani. Za razliku od njih, sačuvan je jedan koji nije stigao iz nekog projektnog biroa, već od izvesnog penzionera iz Budimpešte. Bivši Subotičanin, gospodin Nađ Teleki Laslo, javio se na konkurs za uređenje grada. U opširnom tekstu, uz par skica i jednu fotografiju na kojoj su tri makete, Nađ Teleki je izneo pregršt ideja u kom pravcu bi trebalo da se razvija grad Subotica.

Njegov predlog iz oktobra 1943. godine nije uzet u razmatranje, jer kao podnosilac nije imao odgovarajuće kvalifikacije. Osim toga, u dokumentu koji je priložen sačuvanom predmetu, inženjerski ured napominje da je trenutno najveća briga vazdušna opasnost koja se nadvila nad gradom, a koja će se, kao što danas znamo, ostvariti.

Godine 1941, 1942. kao i 1943. napravljeni su planovi za nekoliko većih objekata.

Dom invalida

Subotički ogranak Nacionalnog saveza invalida i ratnih udovica zatražio je od grada praznu parcelu na uglu današnjih ulica Đure Đakovića i Vase Stajića. Pošto je plac bio u vlasništvu grada, zatražili su dozvolu i podneli nacrt zgrade koja bi bila Dom invalida. Monumentalan objekat projektovan je u modernom maniru, što znači jednostavnu ali elegantnu spoljašnost. Nacrt koji je potpisao Karlo Molcer, odobren je uz uslov da građevina bude završena za najviše dve godine. Tada će zemljište biti prepisano na Savez invalida.

Kada su potrebne dozvole stigle, bila je već 1944. godina. Frontovi su bili sve bliži ovom kraju zemlje pa su građevinski poduhvati ostavljeni za mirnija vremena.

Prazna parcela na kojoj je pre rata bilo stovarište ogrevnog drveta, nije dobila Dom invalida, niti se posle rata na njoj gradilo narednih 47 godina. Dugo godina je bila na trasi bulevara koji je zamišljen preko nje, a koji nikad nije izgrađen. Na placu su povremeno gostovali luna parkovi, sve dok 1990. godine nije podignuta stambena zgrada sa poslovnim prostorima u prizemlju.

Stambena zgrada na Somborskom putu

Početkom 1943. godine investitor Franja Vidaković zatražio je građevinsku dozvolu za podizanje spratnog objekta u ulici Rakoci (Somborski put). Kako u zahtevu navodi, na tom ćošku se nalazi stara kuća sa trščanim krovom koja se urušila. Nova zgrada bi imala prizemlje i sprat na kojima bi se nalazila po dva trosobna stana.

Do izgradnje nije došlo iz poznatih razloga. Posle rata, pedesetih godina, na tom placu je postavljen montažni objekat za potrebe kvartovske ambulante. Subotičani su je znali kao „drvenu ambulantu”. Iako je bila privremenog karaktera, potrajala je pola veka.

Hotel udovice Dragić Bele

Februara 1943. inženjerskom uredu je stigao nacrt i opis budućeg hotela na adresi Mikloša Hortija 10 (danas Đure Đakovića 15). Zgrada sa suterenom, prizemljem i jednim spratom imala bi dvadeset soba. Deset u prizemlju i isto toliko soba na spratu imale bi na raspolaganju po jedno zajedničko kupatilo i po dva toaleta, dok je suteren bio rezervisan za sklonište od bombardovanja, vešernicu, kotlarnicu…

Kuća koja je trebala da bude srušena da bi ustupila prostor novom hotelu, ipak je pretekla i opstala još preko šezdeset godina.

Zgrada na adresi Verešmarti 7

Kao i hotel u ulici Mikloša Hortija, jednospratna zgrada koja je planirana na adresi Verešmarti (Vörösmarty) broj 7 (danas Preradovićeva), imala bi tradicionalnu osnovu i prostorni raspored, dok bi fasada bila „puritanska”, bez ukrasnih elemenata. U tehničkom opisu se kaže da bi u prizemlju bila dva stana, a na spratu tri, sa svim pripadajućim komforom. To je tada značilo kupatilo i toalet za svaki stan, zatim kuhinju, sobu za poslugu, struju… Na spisku materijala koji će biti korišćen, navode se i „Heraklit” ploče za pregradne zidove.

Zanimljivo da i danas, osamdeset godina kasnije, postoje u prodaji i koriste se izolacione ploče koje se tako zovu. „Heraklit”, načinjen od drvene vune povezane sa cementnim vezivom, ima dugu tradiciju, s tim što se u njega danas dodaju i neki savremeniji izolacioni materijali.

Trospratnica u Štrosmajerovoj ulici

Na današnjoj adresi Štrosmajerova 14 tada je bio prazan ulični deo placa. Bio je rat kada je zapao za oko investitoru i kada je napravljen projekat moderne zgrade sa prizemljem i tri sprata. Stambena arhitektura ovog perioda bila je inspirisana formama internacionalnog modernog pokreta, funkcionalizma i konstruktivizma, pa je u tom maniru zamišljena i ova trospratnica ravnih fasada.

Poduhvat nikada nije realizovan. Tek 1957. godine Gradska štamparija je na tom mestu podigla stambenu zgradu, prepoznatljivu po mozaicima subotičkog slikara Gustava Matkovića, koji se nalaze na poljima između prozora.

Evangelistička crkva i proširenje Doma opatica

U Istorijskom arhivu sačuvana je molba reformatorske verske zajednice gradskim vlastima i odluka da se odobri izgradnja crkve. Kako se može videti u priloženom nacrtu, namera je bila da se hram sagradi na Trgu Sečenji koji je danas pijaca (Trg Komora i Jakaba), na prostoru ispred današnje OŠ Jovan Jovanović Zmaj.

Pomenuta škola tada je bila Samostanska škola časnih sestara za koju su 1943. godine takođe postojali planovi za proširenje i nadogradnju.

Planovi za doterivanje okoline Gradskog stadiona

Iza istočne tribine i pomoćnih terena, predviđen je olimpijski bazen. Projekat sadrži i skakaonicu, mada se u dokumentaciji navodi da za nju u ovom momentu nema novčanih sredstava.

Priča o bazenu ovim nije završena. Po svedočenju starijih, posle rata je postojao veliki bazen na prostoru iza severne tribine Gradskog stadiona. Da li je sagrađen za vreme rata ili kasnije, ostaje da se istraži.

NIKAD PODIGNUTI SPOMENICI

Subotica je, kao mnogi naši gradovi nakon Drugog svetskog rata, mogla da u centru varoši dobije spomenik Narodnooslobodilačkoj borbi i revoluciji, kojeg je lako zamisliti, znajući tadašnji dominantni trend u umetnosti, bolje reći diktat. Zašto do toga nije došlo, možemo da zahvalimo jednom već započetom monumentu, na jednom drugom trgu, koji se sam nudio za ovu svrhu. Raspolažući već zadatim konturama, umetnici su mogli da izbegnu obavezne socrealističke motive. Naime, na današnjem Trgu žrtava fašizma, za vreme rata, mađarska uprava je sazidala masivan postament za „Herojski spomenik“. Kraj rata zaustavio je, ne samo te radove kod crkve Sv. Terezije, već i planove za još neke spomenike u centru grada.

U arhivskoj građi je sačuvana odluka mađarskog Zemaljskog saveta za književnost i umetnost od 2. juna 1942. godine, da se u Subotici podignu sledeći spomenici:

–        Spomenik Svetom Ištvanu na konju postaviti na trgu prema pozorištu;

–        U parku ispred svečanog ulaza u Gradsku kuću formirati vrt posvećen Hunjadijevima;

–        Na trgu ispred crkve Sv. Terezije podići „Herojski spomenik“;

–        Spomenik Balintu Tereku postaviti ispred franjevačke crkve, gde je nekada bila tvrđava.

Uz skicu skulpture Balintu Tereku, koja bi stajala uz stepenište franjevačke crkve, postoji i plan koji je podrazumevao preuređenje celog parka koji se prostire ispred tih stepenica.

Figura Svetog Florijana, koja se tada nalazila u središtu parka, imala je biti premeštena u jednu nišu, za tu priliku napravljenu na zidu obližnje kuće koja se smatra najstarijom u gradu. Na mesto Svetog Florijana bi bili postavljeni jarbol i česma. Skulptura Balinta Tereka, ugarskog plemića i gospodara Subotice, stigla bi iz Budimpešte.

Najdalje se stiglo sa spomenikom herojima rata. Gradska uprava je osnovala komisiju kojoj je stiglo više predloga, ali i primedbi na ponuđena rešenja. Od mišljenja iz Budimpešte, pa do zapažanja subotičkog slikara Šandora Olaha, da je predloženi spomenik prevelik i da odudara od okruženja. Jedna od ideja bile su polukružne kolonade sa figurama, koje pristaju prestonici, ali ne i prizemnim ili jednospratnim kućama Subotice.

I danas se mogu čuti priče da je ovaj objekat trebao da bude postavljen u čast nesrećno stradalog sina regenta Hortija. Te glasine verovatno potiču još iz tog vremena, međutim, u pisanim izvorima nema ni nagoveštaja ovakvoj ideji. Zamisao je bila da na reljefu bude predstavljena „priča“ o monolitnom jedinstvu ratara i ratnika. Gradnju, koja je počela 1943. godine, prekinuo je kraj rata, ali ne zauvek.

Već 1947. stavljen je u funkciju kao mauzolej palim borcima i žrtvama fašističkog terora. Nakon toga, spomenik je oblikovao jugoslovenski skulptor Toma Rosandić sa svojim učenicima.

 

Lansky

(Objavljeno i u Ex Pannonia br 27)

---

---