Fizička kultura, sport i turizam u današnje vreme imaju vrlo uske uzročno-posledične veze i prepliću se u brojnim varijantama. Međutim, malo je poznato da je krajem XIX veka Palić pored banjskog, imao i te kako razvijen sportski život koji je doprineo kako razvoju opšte fizičke kulture i sporta, tako i razvoju turizma.
Zahvaljujući (za to vreme) vrlo dobroj saobraćajnoj povezanosti sa inicijalnim destinacijama, raznovrsnom ponudom i prirodnim datostima, razvojem građanskog društva Palić je izrastao u jak turistički centar tadašnje monarhije. Razvoj turizma na Paliću od 1880. do 1914. godine primer je uspešnog i smišljenog spoja banjskog turizma i sporta.
Nesumnjivo, Palić je prvo stekao banjsku reputaciju i to zbog lekovitih svojstava jezerske vode, a kasnije će se utvrditi, i mulja, što je u neposrednoj vezi sa samim nastankom jezera koji datira čak iz ledenog doba, iz vremena taloženja lesa i peska. Voda jezera ne potiče od izvora, već najvećim delom od voda kiša koje su proticale manjim vodotokovima ili su se kapilarno slivale u, radom vetra, nastalu udolinu – korito jezera, zahvaljujući nagibu terena (od severozapada ka jugoistoku) upijajući soli nataložene na dnu nekadašnjeg Panonskog mora. Tako je voda jezera postala kaustična. Đula Seleši u studiji «Izumiranje i obnova jezera Palić» kaže, između ostalog, sledeće: '' Teško je danas pronići u sve nijanse stvaranja jezera, ali je izvesno da su vetrovi, pokreti voda, nagib zemljišta prema jugoistoku i drugi prirodni (podvukao A. Dunđerski) faktori uticali na to da je na granici između lesa i peska – nastalo jezero.''
Slana voda je osnov na čemu je počela ''turistučka'' istorija Palića. Da je voda jezera bila slana, govore i pisani podaci iz ne tako davne prošlosti. Na istočnoj obali jezera , 28.septembra 1697. godine, posle bitke kod Sente, ulogorila se vojska Eugena Savojskog, a o mestu logorovanja u bečkom Ratnom arhivu (Kriegsarchiv) čuvaju se dva crteža (slika 1). Na njima nema imena jezera Palić ni naznake postojanja nekog naselja na obali, ali označavaju mesto koje predstavljaju kao ''vodu koja se sakupila posle kiša''. Salinitet vode je uzrok izuzetno slabe naseljenosti obale jezera i u ranijim periodima. Nekada je voda bila toliko alkalna da nije pogodovala flori i fauni. Stanovništvo je vodu Palića koristilo za napajanje ovaca i natapanje kudelje kao i za beljenje platna i pranje veša jer je toliko bilo puno lužine.
[1] Slika 1: Palićko jezero na crtežu iz 1697. godine – na crtežu je prikazano mesto logorovanja vojske Eugena Savojskog, 28.09.1697. godine. Zbog nedostatka vode za piće, što je posledica velikog saliniteta jezerske vode, vojska se nije duže zadržavala.
Johan Gotfrid Libetraut (Johann Gottfried Liebetraut), glavni lekar tadašnje Bačko-Bodroške županije (Bács-Bodrog Vármegye), najzaslužniji je što se Palić aktivirao kao lečilište. On je 1780. godine gradu Subotici predao projekat u kome je razradio sistem dobijanja sode iz vode jezera, a istovremeno je uporno ukazivao i dokazivao gradskom senatu na veoma snažnu lekovitu moć zagrejane jezerske vode. Poučen i iskustvima lokalnog stanovništva, predložio je izgradnju banje. Grad je prihvatio projekat, ali zbog nedostatka sredstava nije realizovan, već je jezero prepušteno Libetrautu na 10 godina da sam ostvari svoje zamisli. Fabrika sode proradila je 1782. i može se smatrati prvim industrijskim objektom na teritoriji grada Subotice. Gradski senat prvi put ozbiljnije razmatra lekovitost vode 1833. godine i donosi odluku zabrane napajanja stoke, natapanja pamuka, konoplje i kože kao i pranje veša. Na severnoj obali 1840. pošumljava se 12 hektara i zabranjuje se jahanje i vožnja kola u parku. Prvi stalni banjski objekti izgrađeni su 1845. a toplo kupatilo1850. godine. Mulj se u lekovite svrhe koristio od 1863.
Nastankom banje počinje intenzivniji razvoj kupališta. Grade se posebne gostinske sobe i kuće, letnjikovci i vile imućnijih veleposednika a Palić dobija banjskog lekara i inspektora. Subotički arhitekta Janoš Škulteti (Skultety János) jedan je od onih koji su stvarali imidž Palića kao kupališta. Za njegovo ime vezuju se projekti nekoliko znamenitih palićkih vila i objekata izgrađenih u pretprošlom veku, a postoje i danas, kao što je bivša glavna zgrada kupališta (danas garni hotel ''Park'' sa četiri zvezdice) iz 1860 (slika 2). Bila je namenjena imućnijim gostima i pružala za to doba visoki komfor. Za goste manje platežne moći 1853-54. izgrađen je hotel ''Trščara'' sa karakteristikama lokalne narodne arhitekture (slika 3). U to vreme banja je raspolagala sa 76 soba za bolesnike. Bruto prihod 1853. iznosio je 954 forinte i 34 krajcare, a već naredne 2512 forinti i 37 krajcara!
Drugi značajan momenat je uvođenje fiskulture kao obavezan predmet u subotičkoj gimnaziji školske 1867/68. godine. Dr Dragutin Rajić ističe da sredinom XIX veka bavljenje sportom nije imalo svoj organizovani oblik i isključivo je bila privilegija bogatog sloja ljudi. Istina, neki istraživači govore o fizičkoj aktivnosti mladih, međutim sve se svodilo na igru i zabavu u slobodnom vremenu. Tek uvođenjem nastave fiskulture u redovan plan i program školstva počinje ozbiljnije bavljenje mladih sportom. Vannastavne aktivnosti u školama u pogledu fiskulture nisu zadovoljavale njihove potrebe, pa se počelo razmišljati o osnivanju sportskih društava.
Izgradnjom železničke pruge Subotica-Segedin 1869. godine (deo magistrale Segedin-Rijeka) Palić dobija savremenu i efikasnu saobraćajnu povezanost sa svim značajnijim gradovima Panonske nizije u kojima se već vidi značajan razvoj i napredak industrije, trgovine, bankarstva i preduzetništva u uslužnim delatnostima, što uslovljava nagli porast građanske klase kao glavnog konzumenta upražnjavanja slobodnog vremena putovanjima i odmorom van svog domicila. U pitanju su, bolje reći, gradovi sa razvijenim urbanim načinom življenja kao što su, uz Segedin, Budimpešta, Đer, Arad, Temišvar, Beč, Bratislava, Komarno i mnogi drugi manji gradovi. Sve se više propagira zdrav način života koji se ogleda ne samo u svojevrsnom ''povratku prirodi'' već i u počecima aktivnog bavljenja sportom i to po starogrčkim uzorima kao osnovom za dobro zdravlje i psihofizičku kondiciju. Nastaju prva sportska društva i klubovi a takođe pojavljuju se i novi sportovi za koje se grade namenski tereni. Dotadašnje discipline koje su bile samo zabava za aristokratiju dobijaju svoja striktna pravila pri njihovom upražnjavanju. Zahvaljujući građanskoj klasi sport ulazi na velika vrata u svakodnevni život.
Ovaj trend nije zaobišao ni Suboticu i Palić. Prvo je u gradu osnovano ''Umetničko klizačko društvo'' 1876. godine, a 1878. ''Lawn Tennis club Palić'' (danas TK ''Palić 1878''), jedan od najstarijih aktivnih klubova u Evropi. Braća Nandor i Lajoš Vermeš 1878. osnivaju ''Subotičko gimnastičko društvo'' (Szabadkai torna egylet), a u organizaciji ovog društva 26. avgusta 1880. godine održano je prvo zvanično takmičenje, realizovano u skromne tri discipline iz dve sportske grane – bacanju kugle, skoku u dalj i rvanju – prva Palićka olimpijada!
A kako je sve počelo? Baron Lajoš Vermeš – (Nagybudafalvi Vermes Lajos)[2], (1860-1945), profesor fizičke kulture, završio je medicinski i filozofski fakultet, ali je kao svoj životni poziv umesto nauke izabrao sport. Svestrani sportista: izvanredan biciklista i dizač tegova, višestruki prvak u skoku motkom, rvanju, penjanju na konopac, skoku u vis, izvanredan u bacanju diska, boksu, plivanju, mačevanju, i bacanju kugle, a rezultati njegove sportske karijere su 250 medalja, 120 diploma, 140 lovorovih venaca i 17 pehara. Mnogi stručnjaci sporta nazivaju ga vesnikom modernih olimpijskih igara. iz ugledne bogate aristokratske porodice, renesansnog pogleda na svet, svestrani sportista, shvativši da stiže jedno novo doba, 1876. odlazi u Napulj da sa Mironovog ''Diskobolosa – bacača diska'' uzme ''meru'' i napravi u subotičkoj gvožđari isti takav sportski rekvizit. Vodila ga je ideja o osnivanju sportskih igara i namera da se nastavi tradicija drevnih olimpijskih igara. Subotički plemić zapravo je bio preteča barona Pjera de Kubertena i sasvim je moguće da je Kuberten samo iskoristio Vermešovu inicijativu tim pre što su se prve palićke igre održale 16 godina pre prvih modernih igara 1896. Kuberten svoje sportsko društvo osniva tek 5 godina posle Vermešovog, 1883. godine, kada su palićke igre već postojale.
Drugo takmičenje održano je 17.jula 1881. godine sa znatno obogaćenim programom, u sedam disciplina (hodanje na 7 km, boks, mačevanje, trčanje na kratke staze, bacanje kugle, gimnastika i plivanje). Mačevanje kao takmičarsku disciplinu Vermeš uvodi iz praktičnih razloga – osamdesetih godina XIX veka sport je bio izrazita privilegija uskog kruga imućnih i aristokratije. Time je obezbedio da igre budu privlačne i za višu klasu, a Palić je zahvaljujući igrama postao atraktivniji jer više nije bila samo banja i lečilište već i poznati sportski centar. Uprkos protivljenju nekih suosnivača, Vermeš u svoje sportsko društvo počinje da učlanjuje i obične građane što će se za samo nekoliko godina pokazati kao odlučujuće u omasovljenju i popularizaciji Palićke olimpijade.
Povećanjem broja disciplina uvodi se i ''šampionska disciplina'' za koju se uvodi posebno pravilo. Konačno osvajanje titule u disciplini označenoj kao šampionskoj, bilo je vezano za tri uzastopne pobede iz iste discipline ali na tri uzastopna takmičenja, pri čemu norme nisu bile propisane, ali je postojao uslov da je postignuti pobednički rezultat uvek morao biti bolji od prethodnog pobedničkog rezultata istog takmičara sa prošlog takmičenja u istoj disciplini. Drugim rečima, samo pobeda na tri uzastopna takmičenja u istoj disciplini nije bila dovoljna za konačno osvajanje ''šampionske titule''. Ukoliko je naprimer, treći pobednički rezultat istog takmičara u istoj disciplini bio lošiji od njegovih pobedničkih rezultata u istoj disciplini sa prethodnih takmičenja, takmičar bi na sledećem takmičenju počinjao sve ispočetka.
1884. godine uvode se discipline u veslanju i, ono što će biti od velikog značaja za dalji razvoj sportske infrastrukture na Paliću, biciklizam odnosno vožnja velosipeda. Izgrađuje se i trkališna staza elipsastog oblika dužine 225 metara, okružena tribinama, takozvana zatvorena arena, prvi objekat te vrste u Mađarskoj. Ove godine održana su i prva zimska takmičenja: utrka jedrilica na ledu i bicikala sa jedrima na ledu (sic!).
Vermeš svoj koncept ''sport dostupan svima'' konačno ostvaruje 1885. godine osnivanjem Sportskog društva ''Ahiles'' (Achiles Sport egylet), masovno učlanjuje ''obične građane'' i time sport na ovim prostorima definitivno prestaje da bude samo dokona zabava aristokratije i bogatog sloja društva. Naredne godine po prvi put u tadašnjoj Ugarskoj uvodi se i bacanje diska – disciplina koja je Vermeša najviše fascinirala i od koje je i potekla ideja o osnivanju igara.
Sportska takmičenja odvijala su se godišnje u više navrata. Interesantno je da su od 1886. do 1889. oba postojeća sportska društva (Subotičko gimnastičko i Ahiles) igre organizovale zasebno a nakon toga, sve do 1914. zajednički, što će doprineti masovnosti i popularizaciji igara i novim originalnim idejama. Tako se 1889. po uzoru na antičke grčke igre uvodi pentatlon. Učesnici takmičenja u pentatlonu su bili polugoli, u kacigama, sa kopljem, kratkim mačem i štitom, uvijeni u ogrtač (pallinum) a takmičili su se u autentičnim disciplinama – bacanju koplja, trčanju, bacanju diska, skoku u dalj i rvanju.
Za dalji razvoj igara bila je potrebna nova, savremenija infrastruktura što je Vermeš i sam uvideo. Ulaganjem sopstvenih novčanih sredstava započinje intenzivnu izgradnju sportskih i drugih objekata, čime Palić kao turistička destinacija postaje vrlo popularno, čak mondensko mesto za sport, odmor i razonodu. Tokom 1891. izgradio je kružnu asfaltnu biciklističku i atletsku stazu dužine 500 metara (slika 4).
Ovakvu stazu u Evropi tada su imali još samo London i Lajpcig! Za potrebe takmičara gradi se ''Ahileon'' – borilište i dom za sportiste. Nalazio se uz obalu jezera i sastojao se od staze, tribina i sportskog hotela sa 60 ležaja što se može smatrati prvim ''olimpijskim selom''. Interesantan je podatak da su smeštaj i ishrana u ovom hotelu za sportiste bili besplatni (slika 5 i 6). U blizini ''Ahileona'' sagradio je letnju pozornicu doprinevši time kulturnoj ponudi banje. Kompletan novoizgrađeni sportski centar stavljen je u funkciju 1892. godine. Te godine organizovano je čak četiri takmičenja a kao kuriozitet zabeleženo je da takmičenje u veslanju zakazano za 14. avgust nije održano jer je površina Palićkog jezera, kako piše u obrazloženju, bila ''prezasićena barskom biljnom vegetacijom''.
Važnu ulogu ima i senat grada. Da bi se obezbedio kontinuitet u razvoju banje i zadovoljile potrebe tadašnjih turista, odlukama senata neprekidno se dopunjava ponuda novim sadržajima, ulaže se u komunalnu infrastrukturu i uređenje naselja, donose se pravne regulative i planovi za unapređenje i osavremenjavanje kupališta Palić. Svi banjski objekti vlasništvo su grada Subotice i izdaju se u zakup po striktno utvrđenim pravilima. Formiran je poseban Nadzorni odbor za Kupalište Palić (Palics fürdőbizottság ) i usvojen ’'Pravilnik za Institut Kupališta Palić’' ( Szabályok a Palics Fürdő Intézetben) a odobren od Kraljevskog Ministarstva unutrašnjih poslova Mađarske ( Magyar királyi belügyminisztérium ). Za bolju vezu sa gradom 1894. izgrađen je makadamski put.
Devedesete godine XIX veka su ’’zlatno doba’’ Palićke olimpijade. U tadašnjim peštanskim novinama zabeleženo je da ’’svako voli doći na Palićke olimpijade, ni na jednom takmičenju u unutrašnjosti nema toliko posetilaca, pa ni na sportskim takmičenjima u Budimpešti, kao na onima koje se priređuju na Paliću’’. Na takmičenja su dolazili iz cele monarhije i drugih država. Palićke igre bile su uvrštene u zvanične sportske kalendare takmičenja. Gledaoci su plaćali ulaznice a svečana garderoba se podrazumevala jer je Palićka olimpijada bila i poseban društveni događaj. Turizam na Paliću zahvaljujući sportu cveta. Uvedeni su posebni vozovi nazvani ’’vozovi uživanja’’ ( kéjvonatok) namenjeni isključivo turistima, izletnicima – posetiocima Palića. Iz Segedina čak i više puta dnevno. Broj izletnika i kupača do kraja veka popeo se na oko pedeset hiljada godišnje. Broj gostiju koji dolaze u banju samo zbog lečenja (bolesnici) se posebno iskazuje( 1893.-1025, 1894.-1155, 1897.-1390). Palić se sa svojom ponudom predstavlja u Budimpešti na Balneološkom sajmu 1894. i Milenijumskoj izložbi 1896., a na Međunarodnom sajmu u Briselu 1897. godine.
Sportski imidž Palića doprineo je i razvoju lovnog turizma. Poznavajući destinaciju i njene mogućnosti za ugošćavanje uglednih gostiju, Bela Vermeš 1895. organizuje lov na jezeru i okolini u kojem je pored uglednih građana učestvovao i svetski poznat putnik i lovac Oskar Vojnić.
Brza urbanizacija grada donosi sa sobom nova tehnička rešenja u saobraćaju. Da bi Palić bio što pristupačniji građanima Subotice, 8. septembra 1897. na opštu radost subotičana krenula je ’’munjevita železnica’’ kako su tada nazivali električni tramvaj, drugi te vrste u tadašnjoj Ugarskoj, posle Budimpešte. U narednim decenijama pokazaće se da je tramvaj za Palić bio od izuzetnog značaja, pogotovo leti kada je predstavljao i posebnu turističku atrakciju (zbog otvorenih prikolica). Ukidanje tramvaja 2. aprila 1974. subotičani ni do danas nisu prežalili, a autobus kao zamena nije se pokazao kao pravo rešenje.
Turistička ponuda Palića krajem XIX i početkom XX veka bila je vrlo atraktivna. Gostima je bila na raspolaganju banja sa hladnim, toplim i blatnim kupatilom, brojni letnjikovci, vile i sobe za izdavanje, hoteli, letnja pozornica, biblioteka, tereni za tenis, razna plovila i kompletan Vermešov sportski centar. Organizovana su brojna gostovanja najpoznatijih pozorišnih ansambala, filharmonije i muzičara klasične muzike pa čak i filmske projekcije. Dobra saobraćajna povezanost zahvaljujući železnici (u to doba se u Subotici ukrštalo 7 pruga) i tramvajskoj vezi sa gradom omogućila je laku i efikasnu pristupačnost. Gosti Palića su ugledni građani okolnih gradova, veleposednici, bogati trgovci, bankari i industrijalci i deo niže aristokratije. Posebno bogata ponuda bila je za vreme održavanja sportskih igara odnosno Palićke olimpijade.
Koliko su bili prohtevni gosti Palića vidi se i iz ponude tadašnjih jelovnika restorana na kojima nalazimo više od 50 vrsta jela od različitih vrsta mesa, divljači, slatkovodne i morske ribe, vrhunskih sireva kao i veliki izbor poslastica i voća . Vinska karta uz lokalna sadrži i ponudu više od 30 vrsta vina iz najboljih vinogorja. Ponuda je sastavljana po uzoru na ugledne restorane Beča i Budimpešte. Gostima hotela bilo je na raspolaganju 25 dnevnih i nedeljnih novina na pet jezika što dokazuje da su tadašnji turisti bili razne nacionalne pripadnosti.
Na osnovu balneoloških istraživanja i analiza , sve razvijenije turističke ponude i značaja destinacije, Savet ministara Monarhije 17. novembra 1899. proglašava Palić banjom. Bio je to novi podsticaj za dalja ulaganja u kvalitetne smeštajne kapacitete te je 1903. godine izgrađen Veliki hotel (Nagyszálló), danas depandans Jezero kategorisan sa četiri zvezdice. Hotel je u potpunosti obnovljen 1983. zadržavši autentični izgled. Arhitekta Ivan Romić je za projekat rekonstrukcije osvojio prestižnu „Borbinu” nagradu za arhitekturu za tu godinu.
Na Palićkoj olimpijadi učestvuju brojni takmičari ali i sportisti koji će ostvariti međunarodne uspehe. Subotičanin Đuro Stantić je na Međuolimpijskim igrama 1906. u Atini osvojio zlatnu medalju u brzom hodanju na 3000 metara. Jedan od šampiona palićkih igara, Nandor Dani ( Dani Nándor ), kasnije je osvojio dve olimpijske medalje.
Grad je od Palića ubirao značajne prihode. Znajući da bez stalnog ulaganja kako u infrastrukturu tako i u suprastrukturu nema unapređenja ponude a time i daljeg razvoja, gradski senat 19. septembra 1905. raspisuje javni konkurs za obnovu turističkog dela Palića. Kako se tada ozbiljno prilazilo izgradnji vidi se iz zapisnika sačinjenog prilikom ocenjivanja pristiglih radova, gde stoji: „Nekoliko reči o zadacima u budućnosti. Šteta je za svaku izgubljenu godinu jer će naše stalne goste zavesti moderne i komforne banje i kupališta. Ali to nije razlog da prenaglimo u odluci. Temelje budućnosti Palića treba postaviti za naredne vekove (podvukao A. Dunđerski), a u veličini tog temelja ne sme biti greške.” Od 23 pristigla projekta, za realizaciju je prihvaćen drugonagrađeni, a izradili su ga arhitekti Deže Jakab ( Jakab Dezső) i Marcel Komor (Komor Marcell). Da je ovakav pristup bio opravdan, potvrđuje činjenica da je danas Palić prepoznatljiv upravo po koncepciji uređenja centralnog turističkog dela i arhitektonskom nasleđu izgrađenom po ovom usvojenom projektu.
Najznačajniji objekti izgrađeni po projektima Komora i Jakaba su Velika terasa-kursalon (slika 7), Ženski štrand, muzički paviljon i vodotoranj – danas simbol Palića (slika 8). Građeni su u stilu secesije, preovladavajućeg pravca u arhitekturi krajem XIX i početkom XX veka i to u njenoj mađarskoj varijanti. Centralno mesto zauzela je Velika terasa sa tipičnim sadržajima klasičnih kursalona toga doba kao što su restoran, otvorene panoramske terase, balska dvorana, salon za čitanje, salon za pušenje, prodavnica suvenira, duvana i štampe. Balska dvorana se zbog svoje veličine zimi koristila i za igranje tenisa. Kompletan društveni život viđenijih banjskih gostiju kao i uglednih građana Subotice bio je vezan i uglavnom se odvijao u ovom zdanju. Danas je kongresni centar. Treba napomenuti da su se žene i muškarci zbog tadašnjih društvenih normi kupali na odvojenim kupalištima. Otuda i nazivi Ženski i Muški štrand (kupalište), a u upotrebi su i danas.
Kompletno preuređen Palić sa novim sadržajima, hortikulturnim uređenjem i infrastrukturom zvanično je predat na upotrebu 1. septembra 1912. godine kada se slavi dan grada. Interesantno je da je i današnji simbol Subotice, Gradska kuća, remek delo Komora i Jakaba u stilu secesije, otvorena istog dana.
Ovo su bili najsvetliji trenuci u turističkoj istoriji Palića koji se više nikada neće ponoviti. Ubrajali su ga u ekskluzivne banje, pomalo mondenske, sa posebnom atmosferom i poznatim sportskim centrom. Za ono vreme odličan turističko-geografski položaj, lokacija između drugog i trećeg grada po veličini u tadašnjoj Mađarskoj ( 36 km od Segedina sa oko 120.000, odnosno 8 km od Subotice sa oko 100.000 stanovnika) sa jakim građanskim slojem, odlične železničke veze, lekovitost vode i mulja, povoljna mikroklima, opšta uređenost mesta i široka lepeza ponude omogućili su Paliću da postane značajno i cenjeno turističko mesto.
Izbijanjem I svetskog rata 1914. godine turizam na Paliću skoro zamire. Oporavak je počeo tek posle Trijanonskog sporazuma 1920. godine, ali nekadašnji nivo banje više nije dostignut. A nakon 34 godine od prvih palićkih sportskih takmičenja – preteče olimpijade – zauvek nestaje Palićka olimpijada.
Svaka turistička destinacija ima svoju istoriju. Postoje mnoge sa dužom, bogatijom, poznatijom ili zanimljivijom prošlošću nego što je ima Palić. Međutim, specifičnost Palića što se turizma tiče, ogleda se u paralelnom razvoju banjskog i sportskog turizma i to krajem XIX veka – kada je to bila retkost – na malom eolskom jezeru u srcu Panonske nizije. Nesumnjivo je da su prirodne karakteristike imale odlučujući uticaj na razvoj kupališta, letovališta i banje. Za razvoj sporta pogodovale su društvene okolnosti: jačanje građanskog društva, uvođenje sporta odnosno fiskulture u školski program i omasovljenje bavljenja sportom čime sport prestaje da bude samo zabava za imućne i aristokrate. Zahvaljujući Lajošu Vermešu, tvorcu Palićke olimpijade, nastaje specifična ponuda – spoj banjskog i sportskog turizma. Jedino se na taj način Palić mogao izdvojiti u prepoznatljivu destinaciju među brojnim banjama, po prirodnim karakteristikama mnogo atraktivnijim, širom tadašnje Monarhije. Ključnu ulogu imala je i železnica bez koje bi Palić bio na marginama tadašnjih saobraćajnih tokova. Značajan doprinos konstantnom razvoju i napredovanju dao je i Senat Grada Subotice svojim pravnim regulativama vezanim za banju, ulaganjima i dobrim gazdovanjem banjskim objektima, a pogotovo realizacijom odabranog projekta sa raspisanog konkursa za obnovu Palića. Umesno je još jednom citirati reči iz zapisnika senata povodom konkursa: „Temelje budućnosti Palića treba postaviti za naredne vekove, a u veličini tog temelja ne sme biti greške.” Oni su u tome uspeli. Poučno i danas.
Palićka olimpijada je i danas često tema naučnih skupova, muzejskih postavki i stručne literature iz oblasti sporta, a ime Lajoša Vermeša upisano je u istoriju sporta i Palića.
Atila Dunđerski, dipl. turizmolog
Baron Lajoš Vermeš – Nagybudafalvi Vermes Lajos, (1860-1945), profesor fizičke kulture, završio je medicinski i filozofski fakultet, ali je kao svoj životni poziv umesto nauke izabrao sport. Svestrani sportista: izvanredan biciklista i dizač tegova, višestruki prvak u skoku motkom, rvanju, penjanju na konopac, skoku u vis, izvanredan u bacanju diska, boksu, plivanju, mačevanju, i bacanju kugle, a rezultati njegove sportske karijere su 250 medalja, 120 diploma, 140 lovorovih venaca i 17 pehara. Mnogi stručnjaci sporta nazivaju ga vesnikom modernih olimpijskih igara.
L I T E R A T U R A
1. Branko Mrkić: Palićka olimpijada, Subotica, 2000.
2. Valihora István: Palicsi előolimpia. Subotica, 2008.
3. Mgr.ph. Stadler Aurél: Palics története 1462-1958, Subotica, 1999.
4. Boško Krstić, Dragutin Miljković: Palić – pogled, Subotica, 2010.
5. Dragutin Miljković: Mala gostiona 1852-2012, Subotica, 2012.
6. Szabályok a Palics fürdő intézetben, Budapest, 1894.
7. Laslo Mađar: Palićke šetnje, Subotica, 2003.
8. Mr Dragutin Rajić: Pojava i razvoj fudbala u Subotici, Univerzitet Alfa, Beograd, 2011. (doktorski rad)
9. Atila Dunđerski: Regionalni park Palić-Ludoš, PMF, Beograd, 1983. Odsek za turizmološke nauke (diplomski )
10. www.gradsubotica.co.rs
11. Podaci Istorijskog arhiva Subotica
12. Đula Seleši: Jezero Palić – odumiranje i sanacija, Subotica, 1973.
