Okrugli prozori na nekim subotičkim kućama nisu samo otvori kroz koje ulazi svetlost, već predstavljaju svojevrsni pečat jednog vremena.
Da bi posmatrač subotičkog arhitektonskog nasleđa danas mogao da razume i ceni primere moderne arhitekture iz tridesetih godina u našem gradu, mora da angažuje svoju maštu i zaroni u vreme prvih automobila, prvih radio aparata, filmova, džeza, čarlstona, dadaizma i nadrealizma.
Sredina navikla na romantična sećanja, kolorit i bujne oblike, teško je mogla da prihvati do funkcije ogoljene nove arhitektonske forme. Pred starim Subotičanima svet se menjao filmskom brzinom. Tada, između dva rata, grupa arhitekata zagledana u svetske graditeljske trendove, darovala je i našem gradu neke od objekata u novom, modernom maniru. Oni ni visinom ni prostorno nisu narušavali likovno jedinstvo ulica u gradu. Svojim stanarima su nudili komfor, a prolaznicima imponovali svojom strogošću pravih linija.
Do danas nije ostalo puno uspomena na tridesete godine u Subotici, a one koje su ostale, kao da su postale neprimetne i neprepoznatljive, gotovo prezrene. Upravo one su svedočanstvo kako su Subotičani zamišljali svoj grad u bliskoj budućnosti, gledajući slike iz industrijskih i gradskih centara dalekog sveta.
Šta je to u Subotici, što je ostalo kao relikvija da nas podseća na to burno vreme? Naravno, to su tvrde građevine i tek po neki detalj koji može da razluči samo oštro oko. Jedan od tih detalja su i karakteristični okrugli prozori – “okulusi”. Bili su omiljeni ukras svake kuće koja je pretendovala da bude moderna tih godina, između dva svetska rata. Iako prozor ima jasnu funciju, ovi okrugli su imali prvenstveno estetski zadatak.
Bauhaus i Moderna u Subotici
U arhitekturi je bilo više pokušaja prenošenja evropskih uzora racionalističke arhitekture u naš grad. Uprošćavanje i ukidanje istorijskih elemenata na novim građevinama, uvođenjem funkcionalističkih principa u projektovanje, Subotica se stidljivo uključila u svetske trendove. Danas je to dragoceni sloj u istorijskim naslagama ovoga grada. Novi kvalitet donela je ekonomska redukcija izgrađenog prostora i njegova funkcionalnost koja je prilagođena savremenom čoveku.
U Subotici je mnogo više primera među individualnim kućama, koje slede ove nove forme, doduše više svojim spoljašnjim izgledom, dok je osnova i raspored prostorija ostao tradicionalan.
Nisu svi u to vreme još bili spremni da prihvate nova zdanja čistih linija i strogo geometrijskih formi. Investitori su ti koji su ovaj stil oberučke prihvatili jer je snižavao troškove, a stanovi su bili kvalitetniji i funkcionalniji. Tek iz dalekog sveta su stizale slike o velikim naseljima sa jednoličnim zgradama koje stvaraju depresiju.
Dva primera iz posleratnih godina (početkom 50ih) – kula fabrike čipke i traka „Mladost“ i klupska zgrada tenis kluba u Dudovoj šumi (srušena početkom 80ih)
Moderna i Bauhaus u Subotici nisu promenili sliku grada ni urbanu strukturu. Iako se mnogima činila hladna, nova arhitektonska misao vodi humanizaciji gradskog prostora. To je vreme kada su planirani široki bulevari, stadion i Narodni park, Sokolski dom, dok je na Paliću izgrađen Muški štrand i Sokolovac….Telesno vežbanje i sport su postali sastavni deo života i vaspitanja.
Primeri modernizma u arhitekturi Subotice bili su još uvek objekti male spratnosti. Tek će decenijama kasnije biti podignuti veliki blokovi zgrada za stanovanje, koji će posmatraču ličiti na mravinjake.
Subotičko građevinsko nasleđe iz tridesetih godina, ravnih fasada i bez dekoracija, mnogima predstavlja monotonu sliku. Ali onima koji razumeju ovo doba, pravougaone forme i tek po neki kružni detalj, dočaravaju istinsku eleganciju i modernost.
Lansky
